اسب ترکمن

آثاری از اسب های ترکمن تا چهارصد سال قبل از میلاد مسیح در گورستان های اقوام سکائی در پازیریک در کوه های آلتایی بدست آمده که نشان می دهد در چهارصد سال قبل از میلاد نیز اسب های ترکمن را مانند زمان کنونی با نمد می پیچیدند.

اسب های لاغر اندام و بلند بالای ترکمن در این گورستان های همراه با اربابان و خادمین خود دفن شده و اسب های ضعیف را نیز کشته و با این اسب های اصیل به خاک می سپردند و بر آن عقیده بودند که خادمین نیز سوار بر این اسب های پست تر شده، همراه سروران خود به اتفاق اسب های اصیل به آسمان ها خواهند رفت.
امپراطوران سلسله هان در چین عاشق این اسب های لاغر اندام و کشیده ترکمن بوده و آنها را اسب های آسمانی می نامیدند و به همین دلیل لشکریان خود را برای گرفتن این اسب ها نزد خوانین تراکمه می فرستادند که با خواهش یا به عنوان امانت گرفته و یا خریده و اگر میسر نبود به سرقت می بردند. بدین منوال تا بالاخره قراردادی بین طرفین بسته شد که هر سال تعداد سی رأس از این اسب ها به امپراطور چین داده شود. در سپاه داریوش هخامنشی سی هزار رأس اسب ترکمن موجود بوده است.
اسب ترکمن در دو مقطع شدیداً از دست حکام ضربه خورده است، یکی در دوره نادرشاه افشار که اسب های ترکمنی با سیلمی های عرب ترکیب و نژاد جدیدی به نام چناران بوجود می آید. در این مورد در کتاب تبارنامه اسب ترکمن آمده است: « یکی دیگر از تیره های اسب ترکمن، چناران است که این اسب به وسیله نادرشاه برای لشکر کشی و سواره نظام ایران به منظور تصرف هندوستان بوجود آورده شده است. برای رسیدن به هندوستان راه های طولانی و طاقت فرسا در پیش لشکریان ایران بوده و برای طی این مسیر احتیاج به یک مرکبی بود که قادر باشد این مشکل را حل کند به این منظور طبق دستور نادرشاه سیلمی های عرب با با مادیان های ترکمن ترکیب و نژاد جدیدی به نام چناران بوجود آمد.»
باز طبق نوشته کتاب تبارنامه اسب « مدارک قابل ملاحظه ای در دست است که نشان می دهد یکی از اجداد اولیه در تولید اسب انگلیسی (تروبرد)، اسب بلند، کشیده و سریع ترکمن می باشد که در تمام مدت دو هزار سال تاریخ خود این اسب از لحاظ چابکی، استقامت و پرش مورد تحسین عموم بوده است.»
نویسنده اثر تبارنامه اسب در مورد سابقه نژاد یموت می نویسد:
« متجاوز از چندین قرن است که اسب های منطقه فارس و خوزستان برای سیلمی (تخم کشی) به دشت گرگان برده شده و با مادیان های ترکمن مخلوط گردیده اند که نتیجه آن تیره یموت است که با دیگر تیره های ترکمن از قبیل آخال تکه در بعضی مشخصات اختلاف دارد. تیره یموت اصولا از لحاظ هیکل کوچکتر ولیکن با استخوان بندی قوی تر و سم های محکم تر و بطور کلی اندامش سبک تر ولی استقامت این تیره بسیار عالی بوده و یال و دم آن نیز پر پشت تر می باشد.
یموت اسب سریعی نیست ولیکن بسیار پرنفس است. در سال های اخیر به علت ورود اسب های خالص پاکستانی که مناسب برای مسابقات سرعت در دوره های کوتاه هستند، میدان رقابت برای اسب های ترکمن که دارای قدرت و نفس هستند تنگ شده و در نتیجه تعدادی از اسبداران ترکمن بدون هیچگونه مطالعه علمی و هدف صحیح شروع به خریدن آن برای تخم کشی با مادیان های ترکمنی نمودند و اسب دوخونی بوجود آمد. این نوع کشش ها اصالت چندین صد ساله اسب ترکمن را نیز از بین برده اشت.»
نژاداسب ترکمن :
یمود ( یموت(
نوعی از اسب مشهور ترکمن است و منشاء بسیار قدیمی دارد. اسب یموت شکلی تنومند، خوش اندام و هماهنگ دارد و امتیاز آن در استقامت و سرعت است. نوع بسیار معروف آن کور اوغلی است. کور اوغلی اسبی است بردبار، تیزتک و سری خوش فُرم دارد. اسب یمود دارای یال بسیار ظریف و کم پشت، بسیار محکم و طاقت گرمای شدید را دارد، باوقار و با نزاکت بالا، بویژه برای مسابقه و اسب سواری در مسافت های طولانی مناسب است. سرو گردنی کوتاه و پایداری بسیار بالا و محصول آمیزه ی اسب ترکمن با اسب های نواحی جنوب ایران مانند، فارس و خوزستان است، که به منطقه ترکمن صحرا آورده شد. اغلب به رنگ سفید، رنگ پوست روباه و طلایی وجود دارد. اندازه ی بلندی آن ۱۴۷تا ۱۵۵ سانتی متر است.

آخال تکه
از نسل اسب های ترکمن کهن و باستانی است، که تا ۲۵۰۰ سال پیش نیز زیست داشته است. آخال تکه اسبی است با استعداد فوق العاده و همچنین منشی بسیار خودسر دارد. اسبی است با توانایی بالا، با سری راست، گردنی ظریف، طول متوسط، گاهی دارای شانه های اُریب. مچ پای برجسته و کفل افتاده دارد. اسبی کشیده و بلند، پاهای مقاوم با سمی سخت است. گاهی سینه کم عمق و باریک و گردنی همانند گوزن وارونه و کش دار بویژه با توانایی یورتمه خوب، مستعد برای کوه و کُتل است. پوست و یال ظریف و ابریشمین دارد. این اسب نزد قبایل تکه در استپ های شمال ترکمن صحرای ایران و جمهوری ترکمنستان موجود است. رنگ های اصلی آن کهر، خاکستری، سفید، طلایی رنگ، سرخ و سیاه کلاغی است. نام آن به لحاظ اینکه منطقه ای است که ترکمن های تکه در آنجا زیست دارند، خوانده شده است. بلندی اندام آن اغلب بین تقریبا، ۱۵۰ و ۱۶۰ سانتیمتر است. اسب آخال تکه دنباله اسب های کهن ترکی است و از زمانی که انسان اندیشمند وجود داشته، در استپ های جنوبی روسیه و آسیای مرکزی پرورش یافته، شاخص و بمثابه نماینده سه نوع اسب ما قبل تاریخ، که در دوران قبل از میلاد وجود داشتند، است، که تا چین قدیم مشهور و هواخواهانی بسیار داشته است. این اسب در جنگ ها و غارت ها تلفات بسیار داشته و در دوران حکومت تیمور لنگ شماری از آنها با مادیان های عرب اصلاح شد. نواحی پرورش اسب آخال تکه در ترکمنستان، قزاقستان،قیرقیزستان و ازبکستان است. اسب آخال تکه در اسب های اروپایی نیز در اصلاح نژاد پیش از همه در«ترکمن آتی» تاثیر خود را گذاشته است. پرورش اسب ترکمن به نام «ترکمن آتی» در اروپا درسال های ۸۸ /۱۷۸۶ بنام پرورش اسب فریدریک ویلهلم پایه گذاری شد.

چناران
منطقه ای که قبایل گوگلان در بخش شرقی صحرای ترکمن سکنی دارند، وجود دارد. این نژاد در سال ۱۷۰۰ میلادی با آمیزش اسب نر ایرانی و اسب ترکمن ماده به وجود آمد. به گفته ای دیگر در دوران نادرشاه افشار برای تسخیر هندوستان که راهی دراز، دشوار گذر و ناهموار بود، از آمیزه ی سلیمی های عرب و اسب ترکمن به وجود آمده است. اسبی است نیمه خون و بلندی آن تا ۱۵۲ سانتیمتر می رسد. اسب چناران، باهوش و مهربان، دارای گردنی دراز، پشت و کمر متوسط و پاهای قشنگ است. اندامی تنومند و سترگ، دارای استقامت بیشتر در آب و هوای گوناگون و براحتی راه طولانی را درمی نوردد. به رنگ های سفید و قهوه ای وجود دارند.

قره باغی
در اواسط قرن نوزده در پرورش و اصلاح اسب قره باغ (در قره باغ قفقاز)، نوعی اسب جدید به نام جیران تکه به وجود آمد. این اسب از آمیزش نژاد آخال تکه با اسب قره باغ زاده شد. اسبی است با اندامی قوی، تنومند و بردبار برای گرسنگی و خستگی و برای اسب سواری بسیار خوب است. به رنگ های نیلگون، طلایی، قهوه ای روشن و ابرش یافت می شود.

ترکمن
این اسب در اصل به مفهوم یک نژاد نیست، بلکه فرامفهومی است برای اسب های بسیار اصیل استپ های جنوب روسیه و مناطق هم مرز افغانستان و ایران. اسب های این گروه امروزه به صورت آخال تکه، چناران و یمود معرفی می شوند.
این اسب در کل دارای اندامی زیبا، سریع و استقامت بالا هستند، که از صد ها سال پیش رد پای خود را در بسیاری از حوزه های پرورش اسب در اروپا گذاشته است.

از بین نژادهای بالا باید گفت که آخال تکه یکی از نام آورترین آن با شهرت جهانی است که میلیون ها دلار ارزش دارد. آخال تکه تنها اسبی است که با اسب عرب میتوان سنجش کرد. آخال تکه اسبی است برای صحرا، مسابقه و گردش و تنها اسبی است که لقب های افسانه ای در ادوار کهن گرفته است. به نظر اسب شناسان آخال تکه کهن ترین نژاد اسب دنیا است. برای نشان دادن مقاومت این اسب، درسال ۱۹۳۵ از عشق آباد مرکز جمهوری ترکمنستان تا مسکو که ۴۱۲۸ کیلو متر است و ۹۶۰ کیلو متر آن ازصحرا و استپ تشکیل است، سواره می فرستند. این اسب این مسافت را در ۸۴ روز طی می کند.
این اسب همانطور که گفته شد، درمنطقه ای تحت نام واحه آخال تکه در امتداد شمال نشیب های سلسله جبال کوپت داغ در جمهوری ترکمنستان واقع است. آخال تکه در رشته تربیت در المپیک سال 1960 ( رم ) مقام نخست را کسب می کند. درسال 1932 اصول و مقرراتی برای پرورش آن به تصویب می رسد که اصیل بودن اسب را ضمانت کند. از سال ۱۹۴۱ از سوی روس ها در مورد این اسب هفت کتاب تحقیقی با عنوان های مختلف منتشر شده است. همچنین انجمنی بنام انجمن بین المللی پرورش آخال تکه در شهر مسکو وجود دارد که درسال 1995 در روسیه به ثبت رسید. نژاد های بسیاری از جمله نژاد اصیل عرب، انگلیسی و امثال آن، بر مبنای بکارگیری از نژاد آخال تکه به وجود آمده اند. بویژه تاثیر نژاد آخال تکه بر پرورش اسب های دُن، قره باغ، قره بایر و دیگر نژادهای اسب بسیار زیاد بوده است. بعداْ قره بایر برای اصلاح اسب های دُن و در قرن هیجده میلادی نژادهای قزاقی و قرقیزی به وسیله قره بایر اصلاح شد. این اسب با آب و هوای کویری و نیمه کویری دمساز است. نژاد آخال تکه اکنون درجمهوری ترکمنستان تکثیر می یابند و به گونه ای گسترده برای اصلاح و بهبود اسب سواری در استپ های جنوبی نواحی آسیای مرکزی بکار برده می شوند. اندازه های اسب آخال تکه برحسب داده ها چنین است:
بلندی گُرده 2،155 ، طول اُریب یا پهلو 155،6 ، دور سینه 169،2 ، دور مچ 19،8.
در کل اندازه این اسب (به تناسب) چنین است: 152 - 159،2 - 167،7 - 18،2.

پوشش اسب ترکمن را می توان به این ترتیب نام برد:

اچرگی :درونی‌ترین پوشش اسب را اچرگی می‌گویند.
گزرمن :بعد از اچرگی، نمد دیگری به نام گزرمن قرار می‌دهند.
جل :جل و اورتمن پوشش‌های بعدی را تشکیل می‌دهند.
قارین باغ :تمام این پوشش‌ها را با بندی به نام قارین باغ (شکم‌بند) به تنگ گاه اسب وصل می‌کنند. در زمستان اسب را با نمد سفید بزرگی می‌پوشانند که به آن بورامه ‌کچه می‌گویند. ترکمن‌ها به اسب نعل نمی‌کوبند، چون خاک صحرا نرم است و احتیاجی به نعل ندارد.
زین :زین را به زبان ترکمنی ایه ر می‌نامند که رکاب یا اوزنگ به آن متصل است. مهار اسب را اویه‌ ن می‌گویند.

علاوه بر اینها اسب ترکمن دارای زیورآلات نقره‌ای با آب طلا بود که به اسب زیبائی خاصی می‌داد. این زیورآلات عبارتند از:

آلاغایش
نوار چرمی که روی آن را با نقره و طلا آرایش داده، زیور بسیار جالبی که نفیس و گران قیمت است و آن را به گردن اسب می‌بستند.

گووس‌بند
زیوری از طلا و نقره بعد از آلاغایش می‌بندند.

یل فه ویچ
بر پیشانی اسب می‌بندند و دارای زیوری است از نقره و طلا، که برای دفع مزاحمت حشرات مزاحم استفاده می‌شود. این روش‌های ویژه در پوشاندن اسب بیشتر از نبودن جایگاه برای اسب و خوی کوچ‌نشینی ترکمن ریشه گرفته و اکنون برای اسبداران به موجب یک ضرورت درآمده است

منابع :
1-کتاب  سیری درتاریخ سیاسی ، اجتماعی ترکمن ها، امین الله گلی ، نشر علم ، 1366.صص 150-165.
2-کارمیدانی نویسنده درترکمن صحرای ایران .